woensdag 30 september 2009

Marked to Phantasy

De betrekkelijke terughoudendheid - in vergelijking met andere regeringen - die de Balkenbende de laatste tijd aan de dag legt bij het redden van alles en iedereen die onder de crisis te lijden heeft, doet vermoeden dat in de huidige coalitie in ieder geval een paar kopstukken beseffen dat een overheid zich niet voor alle karretjes tegelijk moet laten spannen en dat zij haar hand overspeelt als ze optreedt als de economische wonderdokter.
Weliswaar brak dat inzicht pas door, nadat het triomfantelijk trio de schatkist in eerste instantie al had leeggeschud, maar allà. Volgens het IMF is Nederland het gulste jongetje van de klas, als het om stimuleringsmaatregelen gaat, ruim 42% van ons BNP hebben we al ingezet - en dan moet de grootste klap nog komen.

Het 'redden' van ABN-A/Fortis en ING was een misstap, waar Bos inmiddels niet meer zo prat op gaat, gezien het feit dat er nog voortdurend lijken uit de kast rollen, elk goed voor nog eens een paar miljard aan belastinggeld. Die grootbanken hadden in surséance moeten gaan en de overheid had de ontmanteling ervan kunnen begeleiden door uit de restanten een aantal nieuwe en vooral kleinere banken te laten ontstaan. Dat had én het probleem van de bonussen voorkomen - de bonusridders waren uit het zadel gewipt en hadden op de keien gestaan - én mevrouw Kroes tevreden gesteld. Als resultaat had Nederland een lagere staatsschuld [zie: staatsschuldmeter] en een gezondere bankensector gehad, bevrijd van 'toxic waste' - afgeschreven - met meer concurrentie, dus een ruimere keuze voor de consument.

Maar goed, dat is een gepasseerd station. Nu zitten we met zombiebanken, die met de hete adem van de overheid in hun nek op het geld blijven zitten dat ze van de staat hebben gekregen en die de economie in een houdgreep hebben, doordat ze weigeren het uit te lenen. Op zichzelf is dat verstandig van ze, want anders dan vóór de crash beseffen ze nu maar al te goed dat a) ze op hun oude leningen nog miljarden moeten afschrijven en b) dat je als bank grote risico's loopt door in een krimpende economie geld uit te lenen tegen rentepercentages die toekomstige risico's onderschatten, terwijl de waarde van onderpanden de komende jaren vooral zuidwaarts zal koersen, samen met de kredietwaardigheid van je klanten.

Europese banken kunnen bij de ECB voor een jaar onbeperkt krediet krijgen tegen 1% rente en anders kunnen ze aan de overkant van de Oceaan voor bijna niets dollars lenen. Ze hebben dus voor de korte termijn geen liquiditeitsprobleem meer en verlagen doodleuk de rentetarieven voor spaarders. Sparen, de basis voor een gezonde economie, wordt zodoende ontmoedigd. Hoewel de rente op particuliere en bedrijfskredieten hoger ligt, is het voor banken niet aantrekkelijk hun 'hot money' te gebruiken voor langlopende hypotheekleningen, vastgoed en bedrijfskrediet. Liever opereren ze met hun (bijna) gratis geld in de casino's van de valuta- en derivativesmarkten, omdat daar de snelle winsten te behalen zijn, die vertaald kunnen worden in bonussen. Door de kredietkraan voor de banken wijd open te draaien roepen de Centrale Banken het gokeffect dus zelf op.

Het gespartel van de G20 om de bonuscultuur aan te pakken is daarom werkelijk gênant. Dat die cultuur heeft kunnen ontstaan, komt doordat de toezichthouders, de Centrale Banken, de basisrente na de dotcomcrash jarenlang kunstmatig (te) laag hebben gehouden - gevolg: een kredietbonanza - en hebben toegestaan dat a) megabanken 'too big to fail' werden, b) banken door 'fractional reserve banking' verplichtingen konden aangaan tot 30 of meer keer de waarde van hun assets en c) de derivativesmarkt (onderlinge weddenschappen) een omvang kon bereiken van het twintigvoud van het totale BNP van de wereldeconomie. En daar kan aan toegevoegd worden, dat de toezichthouders zelf hebben bewerkstelligd, dat 'rating agencies' (kredietbeoordelaars) betaald werden door uitgevers van schuldpapier - de belanghebbenden! - in plaats van door de kopers ervan, zoals voorheen het geval was. Dat leverde dus 'top ratings' op voor obligaties - de alfabetsoep - die achteraf onverhandelbaar, dus practisch waardeloos bleken.

Investeerders, pensioenfondsen - ook ABP - en banken overal ter wereld - ook ING, ABN-A en Fortis - hebben vertrouwend op die hoge ratings stapels van die papieren gekocht en ze zouden dik failliet zijn, als ze ze nu tegen marktwaarde - 'marked to market' - op hun balans moesten zetten. Dat de bankwereld überhaupt nog (dis)functioneert, is vooral te danken aan het feit dat de Centrale Banken hun hebben toegestaan die papierhoop zelf een fictieve waarde toe te kennen - 'marked to phantasy'. Zo kan nog een schijn van solvabiliteit worden opgehouden, maar omdat de waarde van die stukken grotendeels berust op Amerikaanse hypotheken en vastgoed en het aantal wanbetalers, zowel zakelijk als particulier, met de dag blijft toenemen, is er weinig hoop dat dat papier ooit nog meer waard zal worden dan 'oud papier'. De pensioenfondsen en banken staan dus nog maar halverwege de steile helling omlaag.

Toen Bos vorig jaar glunderend verkondigde dat hij met de aankoop van het failliete Fortis - inclusief ABN-A - de Nederlandse belastingbetaler een geweldige dienst had bewezen, wist hij nog niet beter. Het is ongelooflijk, hoe onwetend de politiek toen was en hoe onwetend de meeste politici - ook de oppositie - en de vakbeweging nu nog zijn. Bos weet inmiddels wél hoe laat het is. Vandaar dat hij niets wil overhaasten en de hete Balkenbrij voor zich uitschuift naar een volgend kabinet in 2011, waar de PvdA waarschijnlijk geen deel meer van zal uitmaken.

Wat Bos, als minister van financiën, ook kan zien aankomen, is dat eind 2009 de olieprijs weer gaat stijgen en dat al het monopoly-geld, dat regeringen en Centrale Banken nu in omloop brengen - tegen die tijd, meer dan 25 biljoen dollar - dan garant staat voor een wereldwijde inflatiegolf, die net als in 2008 de prijzen van grondstoffen en voedsel zal opjagen. Dan zal ook blijken, of de EU de interne spanningen aankan, of in de mêlee ten onder gaat. En dan is het redde wie zich redden kan.

zondag 20 september 2009

De laffe nasmaak van Prinsjesdag

Ergens, net achter de bewustzijnshorizon van consumerend Nederland hangt een grote, zwarte wolk. Ach, die drijft wel over, hopen en zeggen de meeste mensen. Je hoort toch overal dat het ergste voorbij is? Het IMF, de OECD, president Obama en meneer Trichet van de ECB, allemaal hebben ze dat gezegd en kijk eens naar de beurs! De index is in een half jaar ruim 50% gestegen! OK, maar van de bodem van een put lijkt zo'n stijging al gauw een hoop.

De meeste consumenten hebben totnogtoe eigenlijk weinig van de crisis gemerkt. Nou ja, hun huis is moeilijker te verkopen, er is iets niet in orde met de pensioendekking, er worden minder auto's verkocht, maar voor de rest? De salarissen zijn in 2009 nog gestegen, gemiddeld 3%, en winkels en supermarkten stunten met prijzen, soms tot wel 50%. Dus waar maak je je druk om?

Maar nu komt de regering opeens met onweerswolken aanzetten. De AOW naar 67 jaar en na 2010 moeten we jaarlijks 30 miljard bezuinigen, omdat anders de staatsschuld explodeert. Die groeit volgens Bos met 100 miljoen euro per dag. Dat zou betekenen dat elke Nederlander, van baby tot bejaarde, per dag 6 euro armer wordt. Dat is 2200 euro per jaar voor iedereen. Dat hakt er in.

Maar gedáán wordt er voorlopig weinig. Eerst maar eens een jaartje studeren in 20 werkgroepen. De internationale politiek heeft besloten de bankwereld tot eind 2010 met geld van de belastingbetaler overeind te houden en de Balkenbende gaat daar braaf in mee. Ze zijn maar wat trots dat ze mogen aanschuiven bij de G20, maar dan moeten ze zich natuurlijk wel conformeren aan wat de grote landen willen.

En die willen vooral tijd rekken. Proberen om intussen zoveel goedkoop krediet in de economie te pompen, dat de boel weer op gang komt. Als de mensen hun vertrouwen hervinden en hun geld weer durven laten rollen, komt de wereldhandel weer op gang en gaat het vanzelf weer beter, denken ze. Dan kan al het monopoliegeld weer uit de roulatie worden genomen, want anders krijgen we inflatie, misschien wel erg veel inflatie en dat is ook weer niet de bedoeling, toch? Of misschien juist wél?

Inflatie maakt geld minder waard, je kunt minder kopen voor je euro. Voor de overheidsschuld is dat prettig, want schulden worden door inflatie ook minder waard, dus goedkoper en makkelijker af te lossen en ook de pensioenfondsen varen er wel bij. Die kunnen de uitkeringen betalen van geld dat steeds minder waard wordt. Wel jammer voor de pensioentrekkers. Daar komen er de komende jaren steeds meer van - onze babyboomers - en die kunnen er op den duur niet meer van rondkomen. Die zullen dus moeten blijven werken, ook na hun 67e..., zolang er werk is, natuurlijk.

[Toevoeging, 28 sept. 2009]
Niet iedereen laat zich iets wijsmaken, overigens. ING heeft een dagelijkse poll op de site van zijn betaalrekening. Vandaag vroegen ze: Hoelang gaat de recessie duren?
Het is natuurlijk een vrij specifieke groep die erop reageert, maar 53% van de respondenten dacht dat dat langer dan een jaar zou zijn. De optie 'De crisis is al weer voorbij' scoorde 4%.
Dat betekent, dat een meerderheid van de bevolking voorlopig zuinig met z'n geld zal omgaan en dat de economie in ieder geval tot ver in 2010 geen extra impuls zal krijgen van kooplustige consumenten. Met Sinterklaas en Kerst 2008 werd er nog flink uitgepakt. Eens kijken of dat dit jaar ook nog het geval is.

zondag 13 september 2009

Economen, daar is het gat van de deur!

Volgens Bill Bonner van 'The Daily Reckoning' is macro-economie voor 95% pretentieus gezwets en voor 5% boerenbedrog, terwijl Hyman Minsky van mening was dat er met macro-economie niks mis was, dat niet door de volgende depressie kon worden rechtgezet.

Hoe kon het zijn, dat van de ca. 15.000 economen die de VS telt, nog niet een op de duizend de instorting van de kredietmarkt voorzag? Toen koningin Elisabeth laatst aan een zaal Britse economen de vraag voorlegde, waarom ze de crisis niet hadden zien aankomen, zaten ze met hun mond vol tanden. Achteraf stuurden ze haar een brief van drie kantjes om uit te leggen, dat het "een gebrek aan collectieve verbeeldingskracht" moest zijn geweest, dat "zoveel geniale geesten blind had gemaakt voor de ramp die zich onder hun neus voltrok."

Hoe komt het, dat alle economen bij elkaar zelfs bij zoiets wereldschokkends als een financiële tsunami nog niet in staat zijn een voorspelling te doen die betrouwbaarder is dan die van een kermiswaarzegster? [Zie opm. Bos over het CPB] En hoe komt het, dat de weinigen die bij het naderend onheil wél van tevoren waarschuwden, door hun collega's als onprofessionele onheilsprofeten beschouwd en door de politiek en de media volledig genegeerd worden?

Komt dat, doordat wij met ons allen zo gegrepen zijn door het vooruitgangsgeloof, dat niemand zich meer kan of wil voorstellen, dat er aan alles een grens is en dat méér minder wordt, als die grenzen eenmaal overschreden zijn? Die algemene onwil om de werkelijkheid onder ogen te zien zorgt er ook voor dat er geen adequate maatregelen tegen de crisis kunnen worden genomen. Symptomen - bijv. (belachelijk) hoge bonussen - worden verward met oorzaken - onverantwoord rentebeleid van Centrale Banken en het op staatskosten borgstaan voor onrendabele bedrijven en banken die insolvabel zijn, omdat ze alle verhoudingen op het gebied van kredietrisico uit het oog waren verloren.

Als eersten staan de economen nu weer klaar met 'oplossingen' die er zonder uitzondering op gericht zijn een financieel systeem dat daadwerkelijk en moreel failliet is, overeind te houden en de kosten af te wentelen op de burger. De staat (de belastingbetaler) mag de lasten dragen van de kredietbonanza en de burger mag bovendien nog eens een paar jaar langer doorwerken voor hij met pensioen kan en de lonen en subsidies moeten omlaag. Dat vinden economen van naam (contradictio in terminis) helemaal geen slecht idee.

Bijna zonder uitzondering gaan zij ervan uit, dat er binnen een paar jaar weer volop werk is en dat de conjunctuur de weg omhoog terug zal vinden. "Den Haag is in paniek geraakt," stelt de Amsterdamse econoom Sweder van Wijnbergen (UvA). "Een groot deel van het tekort verdwijnt vanzelf als de economie weer gaat groeien. Werklozen vinden straks weer een baan en bedrijven gaan weer investeren." Dan heb ik nieuws voor hem, maar daarover in een volgende post.

Tenslotte, een korte toegift [14-sep-2009].
Naar aanleiding van Obama's toespraak tot 'Wall Street', waarin hij de bankiers voorhoudt dat het afgelopen moet zijn met 'reckless behavior and unchecked excess', behandelt Kevin Depew op Minyanville vijf mythes rond de crisis. Als vijfde daarvan noemt hij de gevaarlijkste mythe van allemaal:
'De crisis is voorbij'.
De regering verdient alle krediet voor het 'economisch herstel'. Zij is er volledig verantwoordelijk voor en dat meen ik serieus. Wereldwijd is alle economische bedrijvigheid volledig toe te schrijven aan fiscale stimuleringsmaatregelen. En volgens David Rosenberg is zeker 80% van de groei van het wereld-BNP een direct gevolg van de injecties van overheidsgelden.
Jammer genoeg hebben het overheidsingrijpen en de steun aan de kredietmarkten voor een groot deel succes gehad. Ten opzichte van een jaar geleden zijn de 'credit spreads' in een nooitvertoond tempo geslonken, terwijl investeerders over elkaar heen vielen om bedrijfs- en staatsschulden op te kopen. Maar wacht even, waarom dan 'jammer genoeg'?
Jammer, omdat we in sneltreinvaart onderweg zijn naar hetzelfde punt als waar we al waren, voordat duidelijk werd met welke issues we in deze crisis werkelijk te maken hebben.
Het komt erop neer dat de dokter (de overheid) de symptomen van de ziekte (bankroete instellingen en algehele insolvabiliteit) met succes heeft bestreden, maar dat door zijn behandeling de ziekte zelf (een teveel aan schulden) alleen maar verergerd is.
Het is onvermijdelijk dat symptoombestrijding op een gegeven moment niet meer helpt.
Over de Grote Depressie heeft iemand ooit gezegd: "Net toen we begonnen te geloven dat 't voorbij was, barstte 't eigenlijk pas echt los."

Opmerkelijk genoeg vinden we dezelfde redenering en dezelfde beeldspraak terug in een interview met Nassim Taleb - de auteur van 'The Black Swan'. Die zegt zeer behartenswaardige dingen en besluit met:
"My whole idea is to lower risk in society by developing a system that can resist human error, rather than one where human error rules. The first step is to make sure that no financial institution is too big to fail. Next, make sure governments don't favour big companies. Governments should also decrease the role of economists – they're no more reliable than astrologers, and they do more damage."

dinsdag 1 september 2009

Remember September

Het is 1 september en de spanning stijgt. Ergens in het komend halfjaar moet op de beurzen de tweede grote klap vallen, misschien deze maand al, maar niets is zeker. We bevinden ons op ongebaande paden in ongecarteerd terrein.

Sinds het dieptepunt van maart 2009 is de S&P met wel 50% terug omhoog gestuiterd - de AEX deed het kunstje na en worstelde eind augustus met de grens van 300 punten, 50% hoger dan het dieptepunt (199), maar nog altijd ver onder de top (560) van juli 2007. Mensen met een roze bril zagen de wereld groen kleuren van hoopgevende, jonge scheuten, alsof midden in de herfst de lente was ingetreden. Verwonderlijk was dat niet, want wereldwijd dumpten de Centrale Banken honderden miljarden dollars, euro's, pounds en yen in de opengesperde snavels van bancaire aasgieren, ten koste van het staatsbudget, d.w.z. van de belastingbetalers.

Het renteniveau is nu zo laag en er is zoveel (geleend) geld beschikbaar, dat de hedgefondsen die de eerste klap hebben overleefd, al weer druk bezig zijn met nieuwe gokpraktijken (derivatives*/ op volatiliteitscontracten) en de top van met belastinggeld overeind gehouden banken ziet er nog steeds geen been in wat realiteitszin te betrachten en kent zichzelf weer onbeschaamd grote bonussen toe op basis van incidentele winsten op transacties met onbeheersbaar risico - gewoon gokken dus, bij voorkeur met andermans geld.
*/ De totale omvang van derivativecontracten (weddenschappen) wereldwijd overschreed in augustus voor het eerst de grens van US$1 quadrillion. Dat is miljoen x miljard, een 1 met 15 nullen, oftewel ca. 18 keer wat de hele wereld in een jaar produceert. De enorme bedragen die overheden hebben geleend, of uit hun hoge hoed getoverd om de huidige kredietcrisis te bezweren, ca. 15 biljoen dollar / pond / euro ('and counting'), vertegenwoordigt slechts een half procent van het bedrag aan derivatives, valt daarbij volledig in het niet en heeft dus ook nauwelijks enig effect, als in de wondere wereld van de 'haute finance' iets mis mocht gaan.

Maar vreemd genoeg wordt de nieuwe euforie in de financiële markten en op de beurzen nergens gerechtvaardigd door navenant grote bedrijfswinsten, stijgende uitgaven door consumenten en boomende economieën. Er is sprake van een nieuwe bubbel, geheel berustend op blinde vrijgevigheid van onze overheden en Centrale Banken, ook van andermans, nl. úw geld.

Als we om ons heen kijken, zien we dat uit de kredietkraan van de banken nog steeds een armzalig straaltje druppelt. Bang voor het steeds verder verslechteren van hun oude leningenportefeuilles en de toxic waste die - buiten de balans - nog steeds op hen drukt, zetten zij het bijna gratis krediet dat de overheid hun toeschuift, ja zelfs opdringt, voor het grootste deel direct weer op een reserverekening bij de Centrale Bank. Voor bedrijven die zouden willen investeren en voor particulieren die een hypotheek aanvragen, is er zodoende maar weinig krediet beschikbaar. De economie blijft mede daardoor stagneren.

Een andere reden voor de 'slump' is dat consumenten en bedrijven goed geschrokken zijn van het inzakken van de huizenmarkt en van hun pensioenvooruitzichten, resp. omzetverlies, winstdalingen en produktie- en exportkrimp. Na de eerste bijna-paniek, waarin aankopen en investeringen en de wereldhandel even stilstonden, wordt een tendens zichtbaar tot sparen en de aflossing van schulden. Bedrijfssluitingen en werkloosheid, die na de vakantieperiode pas echt gaan doorzetten, versterken die ontwikkeling nog. De bereidheid om nieuwe schulden aan te gaan, zowel consumptief als zakelijk, heeft voorgoed een knauw gehad, niet alleen omdat de mogelijkheid ertoe verminderd is - minder leengeile banken - maar ook omdat er minder reden toe is. Wereldwijd is er overal een aanzienlijk overschot aan productiecapaciteit. Welk bedrijf ziet onder deze omstandigheden nog aanleiding om te investeren - fabrikanten van gaarkeukens? - en welke consument gaat zich eens diep, of nóg dieper in de schulden steken, als hij vreest dat zijn baan op de tocht komt te staan. De babyboomgeneratie die het geld tot nog toe liet rollen, staat op de drempel van het pensioen en dat lijkt toch minder riant te worden dan ze tot voor kort ooit hadden gedacht.

Al met al is er met name in westerse landen nauwelijks reden te verwachten dat de economie ooit weer het peil van eind 2007 zal bereiken. Een groot deel van de tijdelijke opleving kunnen we toeschrijven aan injecties van vers gecreëerd krediet door de overheid (staatsschuld), sterke bezuinigingen en afvloeiingen in het bedrijfsleven en vooral aan het instorten van de olieprijs na de jubeltop van ruim US$147/vat in juli 2008. Na een dieptepunt van US$34/vat schommelt de prijs nu weer rond de US$70/vat, een niveau waarover Jim Kunstler laatst terloops opmerkte, dat dat het peil is waarbij vliegmaatschappijen weer uit de lucht beginnen te vallen [De cijfers van 2009/2010 zijn dramatisch]. De vraag naar olie mag dan door de crisis gedaald zijn, zodra de wereldeconomie weer wat aantrekt - bijv. in Azië, stel dat... - schiet de prijs (Peak Cheap Oil) des te harder omhoog en crasht de markt opnieuw.

In het spoor van al deze 'gloom and doom' krijgen de industriële economieën in ieder geval te maken met een jarenlang voortsukkelende economie, gebrek aan geld - in de vorm van krediet - en dus dalende prijzen van huizen en commercieel vastgoed, faillissementen, oplopende werkloosheid, een toenemend beroep op de sociale voorzieningen, oplopende staatsschuld, mede door dalende belastinginkomsten en dus bezuinigingen, lagere lonen en uitkeringen én uiteindelijk hogere belastingtarieven. Zelfs in een belastingparadijs als de Kaaiman Eilanden ziet de overheid zich gedwongen iets tegennatuurlijks te doen: belasting heffen over inkomens en winsten. Alles met elkaar bieden de ontwikkelingen niet echt veel perspectief op een welvaartsstijging, laat staan verder stijgende beurskoersen - zie Japan sinds begin jaren 90.

In de EU wordt de Oost-Europese zelfkant voor de andere landen een hinderlijk blok aan het been en binnen de euroregio gaat behalve in Ierland, vooral in Spanje met zijn werkloosheid van 20%, anderhalf miljoen gelegaliseerde illegalen en zijn vastgoedfiasco een financieel zwart gat ontstaan dat de schaarse EU-reserves als sterrenstof zal opzuigen. Het systeem van Europese banken (ECB) staat dan ook nog een aantal zware klappen te wachten. Het in stand houden van een supranationale quasi-overheid als de EU zou dan in de niet al te verre toekomst wel eens boven de begroting kunnen gaan. De euro als wereldvaluta verdwijnt dan even abrupt van het toneel, als ie er in 2002 werd opgeduwd.

Desondanks roepen de Europese ministers van financiën, op 2 sept. bijeen, na hun overleg om het hardst 'het ergste is voorbij'. Dit zijn dezelfde (soort) mensen die er tot ver in 2008 geen idee van hadden wat er aan de hand was en het pas wilden geloven, toen er daadwerkelijk banken begonnen om te vallen en de wereldhandel krakend tot stilstand kwam. Gezien hun huidige uitspraken blijken ze er nog steeds niets van begrepen te hebben, net zo min als de economen van de OESO. Ze denken dat het allemaal weer goed komt, als er nog maar eens een paar honderd miljard ingepompt wordt. Jammer, maar helaas... gaat het nu juist om degenen die op grond van hun positie in staat zijn de weg uit deze schuldenput te wijzen. Maar in plaats van een uitweg omhoog te zoeken, blijven ze tussen de toxic waste op de bodem van de put nog dieper graven en schulden bestrijden door nog meer schuld te creëren.

Door de groei van de wereldbevolking - voorlopig nog elk jaar 75+ miljoen mensen erbij - en door alle pogingen met staatssteun alternatieven te vinden voor fossiele brandstoffen, zal het beslag op het aardse milieu de komende jaren alleen maar groter worden. In plaats van minder komt er meer CO2 in de lucht, ook al omdat 'the point of no return' allang gepasseerd is en de aarde nu zelf enthousiast meedoet om de atmosfeer met nóg meer CO2 en methaan te verzadigen (Lovelock - Gaia). En dan kan de top scientist van het IPCC nu roepen, dat zijn inschatting van een maximum van 450 ppm te hoog was en dat we terug moeten naar 350 ppm, 'who cares'? China zéker niet, dat wil (nog) niet eens over een beperking van zijn uitstoot praten vóór 2050!

Als klimaatverandering zodoende onafwendbaar is, krijgen we op de middellange termijn - tussen 2012 en 2020 in toenemende mate te maken met problemen in de wereldvoedselvoorziening, het gevolg van mislukte oogsten door verdroging en bodemerosie, uitputting van watervoorraden en 'freak weather'. Als gebrek aan krediet en goedkope energie - een onafscheidelijk duo, trouwens - al niet voor grote sociale onrust hebben gezorgd, dan toch zeker het gebrek aan voedsel en drinkwater. Dat brengt doorgaans vluchtelingenstromen op gang en veel geweld en niet zelden oorlog.

Als u tot hiertoe gekomen bent, waarde lezer, en u bent nog net niet afgehaakt - hoewel een beetje normaal mens helemaal niet nieuwsgierig is naar dit soort wetenschap - dan heb ik vrijblijvend nog een kortetermijnadviesje voor u. September is net begonnen. Als u tot nu toe nog een aardige winst op uw aandelenpakket hebt geboekt, verkoop de handel dan zo snel mogelijk en strijk óp die winst. Als u net van plan was om in te stappen, omdat het zo lekker gaat op de beurs, zou ik zeggen: wacht nog even. Kijk het nog even aan. De koersen stijgen, omdat er nog steeds een leger van 'greater fools' is, dat aandelen koopt voor veel te veel geld (P/E). Daar wilt u niet bijhoren, zeker niet als u gebruik maakt van een effectenkrediet. De kans dat u net de laatste 'greater fool' bent, wordt met de dag groter. Als u de komende tijd wat wilt verdienen, moet u nu short gaan en bedenk: elke volgende bodem ligt telkens een stuk lager, dan u in uw stoutste dromen durft dromen.
Succes.